اقدامات اساسی دفاع غیر عامل:

اقدامات اساسی در تامین دفاع غیرعامل در تهیه طرح‌ها متناسب با ماموریت، وضعیت، موقعیت و شرایط زمانی و مکانی و رده سازمانی باید مورد استفاده و بهره برداری لازم قرار گیرد. برخی از اقدامات مرتبط عبارتند از:

مکان یابی Location    

یکی از اقدامات اساسی و عمده پدافند غیرعامل، انتخاب محل مناسب می‌باشد و تا آنجا که ممکن است باید از ایجاد تاسیسات حیاتی و حساس در دشت‌های مسطح یا نسبتاً هموار اجتناب کرد. زیرا تاسیسات احداث شده در چنین محل‌هایی را نمی‌توان از دید دشمن مخفی نگاه‏داشت و آسیب‌پذیری آن در برابر تهدیدات افزایش می‌دهد. ایجاد تاسیسات حیاتی و حساس در کنار بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، کنار سواحل دریا، رودخانه‌ها و نزدیکی مرزها موجب سهولت شناسایی و هدف‌یابی آسان آنها توسط دشمن می‌گردد.

توضیح اینکه سه موضوع عمده که می‌بایست در مکان یابی به آن توجه خاص مبذول گردد به شرح ذیل می‌باشد:
1- ماموریت (Mission  )

امکان اجرای ماموریت در مکان تعیین شده موجود باشد.   

2- پراکندگی (Dispersion  )

وسعت مکان انتخابی به صورتی باشد که امکان پراکندگی مناسب تاسیسات و تجهیزات را فراهم نماید.    
3- شکل عوارض و محیط (Terrain Pattern  )  

مکان انتخابی به گونه‌ای باید باشد که احداث تاسیسات و استقرار تجهیزات تا آنجا که ممکن است باعث بهم خوردگی شکل طبیعی زمین نگردیده، ضمنا همرنگی با عوارض محیطی (روستایی، کویری، کوهستانی، جنگلی، شهری) حفظ شود.   

آمایش سرزمینی Spatial

     تنظیم و برنامه‌ریزی کمی و کیفی یک موضع، مکان (واحدهای خرد و کلان) با در نظر داشتن شرایط و عوامل سیاسی نظامی، امنیتی، اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی در سطح کلان وسیع می‌باشد. از مهمترین ویژگی‌های آن نگرش همه جانبه به مسائل، آینده نگری و دوراندیشی و نتیجه‌گیری‌های مکانی از محتویات استراتژی توسعه ملی می‌باشد.

آمایش سرزمینی، بهترین، دقیق‌ترین و ظریف‌ترین طرز انتقال عاقبت‌اندیشی منطقی و ملی حکومت بر سرزمین یا فضای حیاتی (واحدهای خرد و کلان) در چارچوب عدالت است.

در کشورهای اروپایی مفهوم آمایش سرزمینی ابتدا مفهوم دفاعی دارد و سپس مفهوم توسعه‌ای پیدا می‌کند، قبل از ساخت نیروگاه، بزرگراه، سد و زیر ساخت‌های کلیدی موضوع در کمیته‌های نظامی و دفاعی مطرح می‌گردد و پس از بررسی لازم و اعمال ملاحظات دفاعی و امنیتی نسبت به ساخت آنها اقدام می‌گردد.

تاریخ زندگی بشر همواره با موضوع جنگ همراه بوده است. این واقعیت به قدری تاثیرگذار بوده که به عنوان یک پدیده اجتماعی پذیرفته شده و جامعه شناسان بخشی از تحقیقات خود را پیرامون آن و تاثیراتی که بر زندگی انسان‌ها می گذارد اختصاص داده‌اند. پدافند غیر عامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، سابقه ای بس طولانی در تاریخ بشری به قدمت خلقت انسان دارد. شکل‌گیری تمدن‌های اولیه در جهان، همواره به وقوع جنگ همراه بوده است، انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها و ساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاح محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تامین گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده‌اند. انجام اقدامات دفاع غیر عامل در جنگ‌های امروزی در جهت مقابله با تهاجمات دشمن و تقلیل خسارات ناشی از حملات زمینی، هوایی و دریایی مهاجم، موضوع بنیادی است که وسعت و گستره آن تمامی زیر ساخت‌های کلیدی، مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور نظیر: پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر، فروردگاه‌هات، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، قرارگاه‌ها و مراکز عمده فرماندهی نظامی و هدایت و تصمیم گیری‌های سیاسی، مراکز اصلی مخابراتی و ارتباطی، پل‌های استراتژیک، صنایع نظامی، پایگاه‌های هوایی، سایت‌های موشکی، مراکز و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی، انبارهای عمده مواد غذایی و داروئی، مراکز جمعیتی و قرارگاه‌های تاکتیکی، مقرهای عمده آمادی و پشتیبانی و ... را در برمی‌گیرد.

مهندسی غیر عامل

یکی از عمده‌ترین وظایف مهندسین عمران و معماری، تأمین فضاهای شایسته زیست انسان است، این فضاسازی می‌تواند به منظور بهره‌برداری در شرایط عادی «زمان صلح» یا در شرایط اضطراری «زمان جنگ» مورد استفاده واقع شود.

آنچه که در این فضاسازی‌ها مهم است، طراحی و خلق ظرفی است که انسان مظروفش می‌باشد.
پس در هر دو زمان صلح یا جنگ مقوله حیات مادی و معنوی انسان باید سرلوحه کار مهندسی به عنوان مأمنی برای انسان باشد. نام این فضاها در شرایط اضطراری «پناهگاه» است، اما پناهگاه فقط در محدوده زمانی خاص نباید مورد بهره‌برداری واقع شود بلکه کل پهنه زندگی و حیات انسان را باید دربرگیرد، شرایط عادی حیات همانند سایر فضاهای زندگی باید در پناهگاه جاری و ساری باشد زیرا در فرهنگ ما پناهگاه فقط فضایی برای خزیدن انسان در آن نیست تا از گزند حوادث در امان باشد بلکه پناهگاه فضایی است که علاوه بر مصونیت از عوامل مخرب باید کمال آرامش و تعادل روحی، روانی فرد را برای انجام بهتر وظایف و مسئولیت‌ها و نیز نقش‌آفرینی او در پی داشته باشد. اگر چه در پدافند غیرعامل مقاومت در مقابله با عوامل مخرب وظیفه المان‌ها، عناصر و جزئیات سازه‌ها است اما مقاومت و غلبه بر مسائل روحی، روانی، گشایش در امور معنوی وظیفه معماری فضا است با توجه به موارد فوق و بکارگیری مصالح مناسب، روش‌ها و تکنولوژی نوین در خلق ایده‌ها و آرمان‌های معماری و در عین حال بهره‌گیری از مقاومت عالی مصالح و عناصر سازه‌ای می‌توان به پدافند غیرعامل در مهندسی برای تداوم حیات انسان دست یافت.

پناهگاه
با توجه به سرعت تغییر و تحول در زندگی امروزه بشر و با نگاهی به آینده و توجه به نیازهای انسانی در زمینه خلق فضا و طراحی آن توجه  به «چند منظوره نمودن» امری اجتناب‌ناپذیر می‌گردد مگر نه این است که بشر برای مصون بودن از سرما و گرمای شدید، باد، طوفان، برف و باران و ... نهایتاً زلزله یا عوامل مخربی چون بمباران در شرایط اضطراری نیاز به مأمن، منزل، مسکن، بیت و خانه .... دارد. چه بهتر که با در نظر گرفتن همه ابعاد انسانی و تغییر و تحولات و با نگاه به آینده از طریق کسب تجارب گذشته به طراحی و اجرای این فضاها اقدام نماید که زندگی و حیات او در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها و با توجه به فصول مختلف به نیازهای روزافزون وی پاسخ مثبت دهد و در اثر بهینه‌سازی و استفاده از مصالح و تکنولوژی نوین به اقدامی دست زند که نیاز فرهنگ اجتماع، اقتصاد و .... را همواره پاسخگو باشد.

لذا در طراحی فضایی برای زیستن انسان سه مقوله سازه، معماری و روانشناسی فضا می‌تواند ذی‌نقش گردد تا فضا قابلیت داشته و فراسونگر باشد تا به همه ابعاد وجودی انسانیت انسان نیز پاسخ دهد.

براین اساس مقابله با انواع تهدیدها و نیروهای وارده اعم از نیروهای فشاری، کششی، خمشی، برشی، پیچشی و هر گونه تنش را در کشاکش مخرب آن با طراحی المان‌های سازه‌ای مقاوم، خستگی‌ناپذیر و پرصلابت ساخته و از سوی دیگر با طراحی معماری در عین تعامل سازه‌ای شکوه، عظمت، صبوری، بردباری، آسایش و آرامش را برای تداوم حیات انسان با معنویت فضا و خصایل انسانی و خصیصه‌های روحی و معنوی در هم آمیزد.

در این میان کاربرد مواد و مصالحی مناسب، قوی و پرصلابت و توأم نمودن بهره‌گیری از مصالح با فن‌آوری‌های نوین و استفاده از عناصر زمینی طبیعت و کاربرد بتن مسلح، در عین صلابت و سختی، مقاومت و سفتی با طراحی هم‌شأن با ظرفیت‌های انسانی باشد و از سوی دیگر خلق فرمی زیبا با عظمت و پرشکوه که توأماً بتواند برحسب نیاز و ضرورت، انسان را محافظت نموده و به تداوم حیات طبیعی رهنمون سازد امری اجتناب‌ناپذیر است. فولاد همانند اسکلت و سازه مسلح کننده در بتن و بتن به عنوان پوسته و کالبدی که معماری آن را آنچنان که در خور اوست با فرم‌پذیری در میان دستان معمار چون مومی نرم در هم آمیخته و با ایجاد قوس‌های مقاوم اما لطیف و ظریف و با خطوط مدور و منحنی که می‌تواند روح انسان را صیقل دهد هماهنگ گشته و نهایتاً در قالبی از پیش تعیین شده به فرم و فضایی دست یابد که هم‌شأن انسان گردد که مظروف آن است. در این فضا ستون‌های استوار، قوی و مقاوم برای قیام و استواری برافراشته می‌شوند اما دوام و پایداری آنها بر توان بتن مسلح محاسبه شده و برای سیرابی روح انسان و صیقل دادن به احساس لطیف در کمال بی‌ریایی یا تزویه به صورت اکسپوز و خالص اما مدور و نرم به صورت گرد و دایره ایجاد می‌شود تا نه تنها از هر گونه اصابت و اصطکاک در رفت و آمدها مشکل‌ساز نباشد بلکه باعث دید بیشتر و تداوم نظر در فضا گشته و از محدودیت خطوط صلب و مستقیم بکاهد. در این فضا، ارتفاع که یک اصل انسانی برای تداوم فعالیت انسانها است. چون سایر فضاها و همانند با آنها 95/2 متر باید در نظر گرفته شود و در طراحی سقف علی‌رغم استفاده از بتن مسلح که خود سخت و مقاوم است با ایجاد فرم نرم قوسی باعث بالا بردن توان مضاعف سقف می‌شود.

بسته نبودن فضای چندمنظوره و تداوم داشتن فضا هر گونه محدودیت برای تحرک انسان را حذف و پویایی او را در این فضا بیش از پیش میسر می‌سازد.

توجه به جریان هوا در فرم قوسی سقف و تابش نور از داکت‌های تهویه و نور که مجهز به ونتیلاتور طبیعی و مصنوعی است امکان جریان هوا را فراهم می‌سازد و برای پرهیز از گزند امواج انفجاری از دیوارهای حائل برشی در پیش ورودی‌ها بهره می‌جوید که خود همزمان ایجاد حریم بصری را نیز برای درون فضا چون حجابی مستور فراهم می‌سازد.

در این فضا همه امکانات لازم برای زیستن و زندگی کردن همانند زندگی عادی از سرویس‌های بهداشتی، دوش، دستشویی و امکان دسترسی به منابع و مواد اولیه تغذیه که در سردخانه متصل به فضا پیش‌بینی می‌گردد استفاده می‌شود. در نهایت از دل خاک تا غایت آن فضا که «پناهگاه» نام گرفته در میان خاک بنا می‌شود، پناه ببرد و برای مقابله فیزیکی با هر گونه عنصر نفوذی از سوی دشمن که راکت، موشک یا بمب نام دارد بر روی بستر خاکی و زیر آسفالت محوطه یا ساختمان‌های طبقاتی یک دال قوی از بتن مسلح گسترده می‌شود که سپر یا تله انفجاری نام دارد و در اولین اصابت هر یک از تیرهای دشمن در سطح منفجر شده و امواج آن را مستهلک می‌نماید و اینجاست که خاک باید وظیفه میرائی امواج و پیشگیری از نفوذ آن و نهایتاً قدرت تخریب آن را در سطح بگیرد و امکان تخریب فضای اصلی پناهگاه چندمنظوره را از آن صلب نماید.

در این مهندسی یکی هماهنگی کامل بین فیزیک فضا که بتن مسلح نام دارد با معماری فضا که روح آن است و مکانیک خاک با روانشناسی فضا در هم آمیخته فضای مناسبی را برای حیات انسان خلق می‌کند.

لذا در این فضا که فضایی چندمنظوره چون سالن اجتماعات، نمازخانه، سلف سرویس، کتابخانه، سالن ورزش، سالن امتحانات و ... برای او یک مسکن، مأوا، اداره یا ... فضای امن می‌باشد که نه تنها در آن همه امورات روزانه جاری و ساری است که خود پناهگاه نیز می‌باشد. و نه تنها در زمان صلح که در زمان جنگ نیز به کار می‌رود و پدافندی غیرعامل برای تداوم حیات انسان بوده، ضمن مصونیت از عوامل مخرب، آرامش روحی و روانی را به دنبال دارد.

پدافند غیرعامل و نیازهای کالبدی آن در شهر و حریم آن

تاریخ زندگی بشر همواره با تهدیداتی روبرو بوده است که دست ساخته‌ها، سرمایه‌های معنوی و حتی جان او را به مخاطره می‌اندازد. از این منظر تلاش آدمیان برای بقاء آنها را ناگزیر به تجهیز در برابر تهدیدات کرده است. فرآیندی که ایمنی نامیده می‌شود ممکن است براساس حوزه تأثیر تهدید، نوع تهدید و یا حوزه اقدام برای مقابله با تهدید تقسیم بندی شود. براساس نوع تهدید، می‌توان تهدیدات طبیعی و یا انسان ساز را متصور بود. اتفاقاتی مانند سیل، طوفان و زلزله، نمودهایی از تهدید طبیعی هستند. انفجار یک انبار یا نشست مواد سمی از یک کارخانه نمونه‌هایی از تهدید غیرطبیعی هستند. از منظر حوزه اقدام برای کاهش اثرات سه بخش اصلی قابل تصور است. که شامل اقدامات پیشگیرانه ـ اقدامات مقابله‌ای و اقداماتی برای بازگرداندن وضعیت ناحیه به شرایط قبل از حادثه می‌باشد.

پدافند غیرعامل شامل مجموعه‌ای از اقدامات است که بدون درگیری مستقیم اثر تهدیدات محتمل را کاهش می‌دهد. بنابراین اقداماتی که تحت عنوان پدافند غیرعامل نام گرفته‌اند بیشتر در حوزه اقدامات پیشگیرانه، اقدامات مقابله‏ای و اقداماتی برای بازگردادن وضعیت ناحیه به شرایط قبل از حادثه می‏باشد. در واقع مجموعه اقداماتی که با رویکرد غیرشروع کننده برای کاهش احتمال یا کمینه کردن اثرات خرابی ناشی از تهدید صورت می‌گیرد، پدافند غیرعامل نام دارد. به این ترتیب در یک نبرد نظامی اقداماتی مانند استتار و اختفاء در جمله اقدامات پدافند غیرعامل قرار می‌گیرند.

 دفاع غیرعامل در ایران

 سرزمین گسترده ایران باستان که ایران کنونی بخشی از آن است، به علت وضع جغرافیایی که میان دو جلگه آباد بین‌النهرین و پنجاب سند قرار گرفته بود، همچون پلی بوده که طوایف مهاجم به طرف شرق یا غرب، مجبور می‌شده‌اند از آن عبور کنند.

به طوری که در ادوار گذشته مورد حمله اقوام بیابانگرد و ایلات مختلف و حملات قدرت‌های بین‌النهرین مانند آشور و تهدید حکومت‌های یونان و روم به ویژه اسکندر و تجاوزات پی‌درپی عثمانی‌ها از طرف غرب قرار گرفته است. همچنین در دوره‌های اخیر یعنی در دوران زورگویی‌های انگلیس، کشور افغانستان از خاک خراسان تجزیه شد. مسیر تجاوزات روس‌ها هم از شمال به جنوب بود که قفقاز، ارمنستان، آران و شیروان را در غرب دریای خزر و اراضی ماوراءالنهر و قسمتی از خاک خراسان را در شرق دریای خزر از پیکر ایران جدا کرد. زندگی در چنین وضعیت جغرافیایی و محیط ناامن، ایرانیان را وادار نمود تا به منظور در امان بودن از حمله متجاوزین، خانه‌های مسکونی خود را به شکل دژ کوچکی بسازند، بنابراین به هر گوشه این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج و بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی و امنیتی حمایت دارد.

    در آن زمان نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده  و اوضاع طبیعی سرزمین بود، در همه دوره ها استحکامات را در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه بنا می‏کردند تا به سبب وجود شیب های تند یا کوه، دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلط باشد ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند، از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد، اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم دشمنان صورت می گرفت، در سراسر سرزمین ایران حصارهای محکم، دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است.

با بررسی‌های به عمل آمده، ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح‌ها و نقشه‌های گوناگون از سه‌هزار سال پیش ساخته شده است. قلعه بلوار آباد در شهرستان خوی، حصار ستیل در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان، تبه‌حصار دامغان، نوشیجان تپه بین همدان و ملایر و ... از نمونه‌های بناها و استحکامات دفاعی ایران به شمار می‌آیند.

 نقش عوامل دفاعی در شهرسازی

همانگونه که اشاره شد از دوران باستان تا قرون اخیر، در بنای شهرها توجه جدی به عامل پدافندی و جنبه های نظامی داشته اند و هر چه به عقب بازگردیم تاثیر عوامل یاد شده را در شکل، ساخت، بافت و شبکه آن بیشتر و به گونه ای چشمگیرتر شاهد هستیم. بارزترین مظاهر توجه به مسائل دفاعی و نظامی در شهرها علاوه بر بنای قلعه ها، رباط ها، حصارها، برج و بارو و خندق که دور شهر جلوه گر شده اند، استحکامات پدافندی مشترکی مانند دیوارها و سدهای دفاعی بوده است که همگی در دوره های پیش از اسلام ساخته شده اند. علاوه بر آن دولتها  در مرزهای کشور و مناطقی که بر سر راه مهاجمین قرار داشت و از نظر راهبردی واجد اهمیت ویژه ای بود، به ایجاد قلعه های دفاعی می پرداختند که بعنوان پادگان نقش اساسی آنها جلوگیری از پیشروی دشمن در داخل کشور بود.

قلعه شهر یا شهر دژ

اهمیت مسائل دفاعی و نظامی در حکومت ها به اندازه ای بوده است که شهرهای بسیاری نه فقط در ادوار باستانی بلکه تا دوران اسلامی نیز بصورت قلعه شهر بنا شده‏اند به عنوان مثال شرایط خاص سیاسی منطقه غرب ایران در دوران مادها به علت نزدیکی آن با قدرت های متجاوز آن دوران به ویژه دولت متجاوز آشور چنان بوده که به گونه‏ای امکان ایجاد شهرهای وسیع را مشکل می‏ساخته است. به همین علت بیشتر شهرها به صورت قلعه شهرها برپا شده‏اند تا در موقع هجوم دشمن، امکان مقابله با آن و یا ایجاد تاخیر در پیشروی را امکان پذیر گرداند. بنابراین اساس این گونه شهرها را حصار یا حصارهای محکم تو در تو و برج‏های سترگ تشکیل داده است. در حجاری های شهر شاروکین آشور طرحهای مختلفی در اینگونه شهرهای مادی دیده می‏شود.

شهرهای اسلامی

    به طور کلی معماری و شهرسازی اوایل اسلام در ایران متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانی است. در شهرهای اسلامی اعم از شهرهای تغییر یافته و شهرهای نوبنیاد، عامل دفاعی و پدافندی همچنان مورد توجه بوده است بطوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکیل می‏گردید که مهمترین این بخشها کهندژ یا ارگ بوده که عبارت بود از قلعه ای که در وسط  یا گوشه ای از شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع آماده باشد. به علاوه هر یک از شهرهای اسلامی از چندین محله تشکیل می شد که آنها نیز گاهی دارای برج و بارو و دروازه مخصوصی بودند. معمولا ایجاد شهرهای نوبنیاد در دوره اسلامی بدین صورت بوده که مسلمین، قلعه ها و یا اردوگاههای نظامی را در کنار شهرهای فتح شده ایجاد می کردند. این اردوگاهها به تدریج به صورت شهر یا شهرک درمی آمدند یا اینکه شهر جدیدی در کنار شهر قدیمی ایجاد می شد. از جمله این شهرها می توان فسطاط بهره، کوفه و قیروان را نام برد. در اینجا به هریک از بخشهای سه گانه شهرهای اسلامی اشاره ای می کنیم:

•    کهندژ : کهندژ یا قهندژ به معنی ارگ شهر و قلعه کهن می باشد و نیز قلعه های مستحکمی که در قرون وسطی در وسط بعضی شهرها بزرگ واقع بود گفته می شود مانند قهندژ سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور. ضمنا کهندژ منطقه حاکم نشین، یعنی جایگاه فرمانده و کسان او بوده است. کهندژ گاه خود شهر کوچکی بوده و بخشی از مردم در آنجا زندگی می کردند. پیوستگی کهندژ از یک سو با باروی شهر به منظور آمادگی برای دفاع بوده است.

•    شارستان: شارستان یا شهرستان عبارت بود از مرکز و قسمت اصلی شهر که در میان باروی خاصی قرار گرفته بود.

•    ربض: ربض قسمتی میان باروی داخلی و باروی خارجی بوده که در فارسی به گرداگرد شهر تعبیر می شود. به عبارت دیگر به بخشهایی که از باروی شهر بیرون بود ربض گویند

•    رباط: رباط به معنی بست و پیوند دادن است و بیشتر به معنی بستن حیوان در نقطه ای برای نگهداری و محافظت به کار رفته و سپس به همین تناسب به محافظت و مراقبت به طور کلی آمده است. مرابطه به معنی محافظت از مرزها و همچنین مراقبت از هر چیز دیگر می آید و به همین تناسب کاروانسرا را رباط می‏نامند. رباط از بناهای دفاعی و نظامی صدر اسلام است و قلعه های نظامی سرحدی را نیز در دوران معینی رباط گویند مانند رباط نصیبین که بر سر حد میان ایران و روم شرقی بنا شده بود و نگهبانان آن از دیلمان می آمدند. بنابراین رباط ها، نخستین استحکامات سازه ای بودند که در نقاط بی حفاظ مرزی می‏توانستند پناهگاه گروهی جهادگر باشند. ساختمان رباط در ساده ترین شکل، شامل یک دیوار استحکاماتی در اطراف، اتاق های مسکونی، انبارهای اسلحه، انبارهای تدارکات و برج برای علامت دادن بود. با توجه به موقعیت مرزها و تهدیدشان از سوی دشمنان، تعداد رباط ها تغییر می کرد. ساختن رباط امری مردمی و پرهیزکارانه بود. پس از تثبیت اسلام در مناطق اسلامی و بر طرف شدن تهدید از سوی غیرمسلمانان، در مرزها معنی واژه رباط با معنی مسجد یکی شد. توجه به عامل دفاعی و پدافندی و جنبه نظامی در معماری و شهرسازی ایران و تنوع و فراوانی بناهای استحکاماتی در این کشور از روزگاران قدیم ، از یک طرف ناشی از غریزه حب ذات است که در نهاد هر بشری وجود دارد و از طرف دیگر به سبب تجاوزات برخی از همسایگان و حملات متعدد دشمنان این مرز و بوم بوده است. نظر به اینکه این عوامل و تهدیدها به اشکال مختلف و روشهای نوین همچنان به قوت خود باقی است لذا در عصر حاضر نیز توجه به بعد دفاعی شهرها و مناطق مسکونی با استفاده از بهترین وسایل و مناسب ترین شیوه های پیشرفته کنونی ضروری است. ولیکن متاسفانه مسئله دفاع چند سالی است که نزد معماران و طراحان مورد غفلت قرار گرفته و حتی نزد طراحان اماکن نظامی نیز توجه شایسته ای به آن نمی شود. یک طراح دفاعی که در مبانی نظری طراحی خود مسئله دفاع و امنیت را در نظر می گیرد باید علاوه بر داشتن تمام خصوصیات یک طراح و مجهز بودن به دانش در علوم مختلف، در شناخت تهدیدات و دشمن و تجهیزات نظامی نیز آگاهی داشته و وجه دفاع را در طراحی لحاظ نماید.