پدافند غیرعامل و نیازهای کالبدی آن در شهر و حریم آن

تاریخ زندگی بشر همواره با تهدیداتی روبرو بوده است که دست ساخته‌ها، سرمایه‌های معنوی و حتی جان او را به مخاطره می‌اندازد. از این منظر تلاش آدمیان برای بقاء آنها را ناگزیر به تجهیز در برابر تهدیدات کرده است. فرآیندی که ایمنی نامیده می‌شود ممکن است براساس حوزه تأثیر تهدید، نوع تهدید و یا حوزه اقدام برای مقابله با تهدید تقسیم بندی شود. براساس نوع تهدید، می‌توان تهدیدات طبیعی و یا انسان ساز را متصور بود. اتفاقاتی مانند سیل، طوفان و زلزله، نمودهایی از تهدید طبیعی هستند. انفجار یک انبار یا نشست مواد سمی از یک کارخانه نمونه‌هایی از تهدید غیرطبیعی هستند. از منظر حوزه اقدام برای کاهش اثرات سه بخش اصلی قابل تصور است. که شامل اقدامات پیشگیرانه ـ اقدامات مقابله‌ای و اقداماتی برای بازگرداندن وضعیت ناحیه به شرایط قبل از حادثه می‌باشد.

پدافند غیرعامل شامل مجموعه‌ای از اقدامات است که بدون درگیری مستقیم اثر تهدیدات محتمل را کاهش می‌دهد. بنابراین اقداماتی که تحت عنوان پدافند غیرعامل نام گرفته‌اند بیشتر در حوزه اقدامات پیشگیرانه، اقدامات مقابله‏ای و اقداماتی برای بازگردادن وضعیت ناحیه به شرایط قبل از حادثه می‏باشد. در واقع مجموعه اقداماتی که با رویکرد غیرشروع کننده برای کاهش احتمال یا کمینه کردن اثرات خرابی ناشی از تهدید صورت می‌گیرد، پدافند غیرعامل نام دارد. به این ترتیب در یک نبرد نظامی اقداماتی مانند استتار و اختفاء در جمله اقدامات پدافند غیرعامل قرار می‌گیرند.

 دفاع غیرعامل در ایران

 سرزمین گسترده ایران باستان که ایران کنونی بخشی از آن است، به علت وضع جغرافیایی که میان دو جلگه آباد بین‌النهرین و پنجاب سند قرار گرفته بود، همچون پلی بوده که طوایف مهاجم به طرف شرق یا غرب، مجبور می‌شده‌اند از آن عبور کنند.

به طوری که در ادوار گذشته مورد حمله اقوام بیابانگرد و ایلات مختلف و حملات قدرت‌های بین‌النهرین مانند آشور و تهدید حکومت‌های یونان و روم به ویژه اسکندر و تجاوزات پی‌درپی عثمانی‌ها از طرف غرب قرار گرفته است. همچنین در دوره‌های اخیر یعنی در دوران زورگویی‌های انگلیس، کشور افغانستان از خاک خراسان تجزیه شد. مسیر تجاوزات روس‌ها هم از شمال به جنوب بود که قفقاز، ارمنستان، آران و شیروان را در غرب دریای خزر و اراضی ماوراءالنهر و قسمتی از خاک خراسان را در شرق دریای خزر از پیکر ایران جدا کرد. زندگی در چنین وضعیت جغرافیایی و محیط ناامن، ایرانیان را وادار نمود تا به منظور در امان بودن از حمله متجاوزین، خانه‌های مسکونی خود را به شکل دژ کوچکی بسازند، بنابراین به هر گوشه این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج و بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی و امنیتی حمایت دارد.

    در آن زمان نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده  و اوضاع طبیعی سرزمین بود، در همه دوره ها استحکامات را در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه بنا می‏کردند تا به سبب وجود شیب های تند یا کوه، دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلط باشد ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند، از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد، اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم دشمنان صورت می گرفت، در سراسر سرزمین ایران حصارهای محکم، دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است.

با بررسی‌های به عمل آمده، ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح‌ها و نقشه‌های گوناگون از سه‌هزار سال پیش ساخته شده است. قلعه بلوار آباد در شهرستان خوی، حصار ستیل در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان، تبه‌حصار دامغان، نوشیجان تپه بین همدان و ملایر و ... از نمونه‌های بناها و استحکامات دفاعی ایران به شمار می‌آیند.

 نقش عوامل دفاعی در شهرسازی

همانگونه که اشاره شد از دوران باستان تا قرون اخیر، در بنای شهرها توجه جدی به عامل پدافندی و جنبه های نظامی داشته اند و هر چه به عقب بازگردیم تاثیر عوامل یاد شده را در شکل، ساخت، بافت و شبکه آن بیشتر و به گونه ای چشمگیرتر شاهد هستیم. بارزترین مظاهر توجه به مسائل دفاعی و نظامی در شهرها علاوه بر بنای قلعه ها، رباط ها، حصارها، برج و بارو و خندق که دور شهر جلوه گر شده اند، استحکامات پدافندی مشترکی مانند دیوارها و سدهای دفاعی بوده است که همگی در دوره های پیش از اسلام ساخته شده اند. علاوه بر آن دولتها  در مرزهای کشور و مناطقی که بر سر راه مهاجمین قرار داشت و از نظر راهبردی واجد اهمیت ویژه ای بود، به ایجاد قلعه های دفاعی می پرداختند که بعنوان پادگان نقش اساسی آنها جلوگیری از پیشروی دشمن در داخل کشور بود.

قلعه شهر یا شهر دژ

اهمیت مسائل دفاعی و نظامی در حکومت ها به اندازه ای بوده است که شهرهای بسیاری نه فقط در ادوار باستانی بلکه تا دوران اسلامی نیز بصورت قلعه شهر بنا شده‏اند به عنوان مثال شرایط خاص سیاسی منطقه غرب ایران در دوران مادها به علت نزدیکی آن با قدرت های متجاوز آن دوران به ویژه دولت متجاوز آشور چنان بوده که به گونه‏ای امکان ایجاد شهرهای وسیع را مشکل می‏ساخته است. به همین علت بیشتر شهرها به صورت قلعه شهرها برپا شده‏اند تا در موقع هجوم دشمن، امکان مقابله با آن و یا ایجاد تاخیر در پیشروی را امکان پذیر گرداند. بنابراین اساس این گونه شهرها را حصار یا حصارهای محکم تو در تو و برج‏های سترگ تشکیل داده است. در حجاری های شهر شاروکین آشور طرحهای مختلفی در اینگونه شهرهای مادی دیده می‏شود.

شهرهای اسلامی

    به طور کلی معماری و شهرسازی اوایل اسلام در ایران متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانی است. در شهرهای اسلامی اعم از شهرهای تغییر یافته و شهرهای نوبنیاد، عامل دفاعی و پدافندی همچنان مورد توجه بوده است بطوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکیل می‏گردید که مهمترین این بخشها کهندژ یا ارگ بوده که عبارت بود از قلعه ای که در وسط  یا گوشه ای از شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع آماده باشد. به علاوه هر یک از شهرهای اسلامی از چندین محله تشکیل می شد که آنها نیز گاهی دارای برج و بارو و دروازه مخصوصی بودند. معمولا ایجاد شهرهای نوبنیاد در دوره اسلامی بدین صورت بوده که مسلمین، قلعه ها و یا اردوگاههای نظامی را در کنار شهرهای فتح شده ایجاد می کردند. این اردوگاهها به تدریج به صورت شهر یا شهرک درمی آمدند یا اینکه شهر جدیدی در کنار شهر قدیمی ایجاد می شد. از جمله این شهرها می توان فسطاط بهره، کوفه و قیروان را نام برد. در اینجا به هریک از بخشهای سه گانه شهرهای اسلامی اشاره ای می کنیم:

•    کهندژ : کهندژ یا قهندژ به معنی ارگ شهر و قلعه کهن می باشد و نیز قلعه های مستحکمی که در قرون وسطی در وسط بعضی شهرها بزرگ واقع بود گفته می شود مانند قهندژ سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور. ضمنا کهندژ منطقه حاکم نشین، یعنی جایگاه فرمانده و کسان او بوده است. کهندژ گاه خود شهر کوچکی بوده و بخشی از مردم در آنجا زندگی می کردند. پیوستگی کهندژ از یک سو با باروی شهر به منظور آمادگی برای دفاع بوده است.

•    شارستان: شارستان یا شهرستان عبارت بود از مرکز و قسمت اصلی شهر که در میان باروی خاصی قرار گرفته بود.

•    ربض: ربض قسمتی میان باروی داخلی و باروی خارجی بوده که در فارسی به گرداگرد شهر تعبیر می شود. به عبارت دیگر به بخشهایی که از باروی شهر بیرون بود ربض گویند

•    رباط: رباط به معنی بست و پیوند دادن است و بیشتر به معنی بستن حیوان در نقطه ای برای نگهداری و محافظت به کار رفته و سپس به همین تناسب به محافظت و مراقبت به طور کلی آمده است. مرابطه به معنی محافظت از مرزها و همچنین مراقبت از هر چیز دیگر می آید و به همین تناسب کاروانسرا را رباط می‏نامند. رباط از بناهای دفاعی و نظامی صدر اسلام است و قلعه های نظامی سرحدی را نیز در دوران معینی رباط گویند مانند رباط نصیبین که بر سر حد میان ایران و روم شرقی بنا شده بود و نگهبانان آن از دیلمان می آمدند. بنابراین رباط ها، نخستین استحکامات سازه ای بودند که در نقاط بی حفاظ مرزی می‏توانستند پناهگاه گروهی جهادگر باشند. ساختمان رباط در ساده ترین شکل، شامل یک دیوار استحکاماتی در اطراف، اتاق های مسکونی، انبارهای اسلحه، انبارهای تدارکات و برج برای علامت دادن بود. با توجه به موقعیت مرزها و تهدیدشان از سوی دشمنان، تعداد رباط ها تغییر می کرد. ساختن رباط امری مردمی و پرهیزکارانه بود. پس از تثبیت اسلام در مناطق اسلامی و بر طرف شدن تهدید از سوی غیرمسلمانان، در مرزها معنی واژه رباط با معنی مسجد یکی شد. توجه به عامل دفاعی و پدافندی و جنبه نظامی در معماری و شهرسازی ایران و تنوع و فراوانی بناهای استحکاماتی در این کشور از روزگاران قدیم ، از یک طرف ناشی از غریزه حب ذات است که در نهاد هر بشری وجود دارد و از طرف دیگر به سبب تجاوزات برخی از همسایگان و حملات متعدد دشمنان این مرز و بوم بوده است. نظر به اینکه این عوامل و تهدیدها به اشکال مختلف و روشهای نوین همچنان به قوت خود باقی است لذا در عصر حاضر نیز توجه به بعد دفاعی شهرها و مناطق مسکونی با استفاده از بهترین وسایل و مناسب ترین شیوه های پیشرفته کنونی ضروری است. ولیکن متاسفانه مسئله دفاع چند سالی است که نزد معماران و طراحان مورد غفلت قرار گرفته و حتی نزد طراحان اماکن نظامی نیز توجه شایسته ای به آن نمی شود. یک طراح دفاعی که در مبانی نظری طراحی خود مسئله دفاع و امنیت را در نظر می گیرد باید علاوه بر داشتن تمام خصوصیات یک طراح و مجهز بودن به دانش در علوم مختلف، در شناخت تهدیدات و دشمن و تجهیزات نظامی نیز آگاهی داشته و وجه دفاع را در طراحی لحاظ نماید.