اصول شهر سازی مکتب اصفهان

شکل گیری دولت قاهر مرکزی و استیلای سیاسی عقیدتی آن، چه در پهن? سیاست خارجی و چه در زمین? سیاست داخلی، سبب می گردد تا این دولت به مادیت بخشیدن به مفاهیم سیاسی، عقیدتی، فرهنگی و اقتصادی ـ اجتماعی خود بپردازد و به شهر چون نماد، تجسم و تجسد کالبدی فضایی این مفاهیم بنگرد.
طبیعی است که در چهارچوب چنین نگاهی به معماری و شهرسازی، پایتخت به عنوان مرکز حکومتی و کانون تمرکز و تجمع فعالیت های شاخص فرهنگی به نقط? اتصال و ارتباط با دول خارجی، باید برجسته ترین نماد فرهنگی نیز باشد.
شهر اصفهان برای اینکه بیانگر ویژگیهای دوران خود شود در سطوح مختلف مورد طراحی و ساخت قرار می گیرد، بافت کهن نوسازی شده و به ویژه در پیرامون بازار در محل بناهای قدیمی، عناصر شهری جدید شکل می گیرند.بافت جدید در اطراف مرکز ثقل جدید شهر ـ میدان نقش جهان ـ شکل گرفته وپیدایی مفهوم خیابان این بافت را تا سوی دیگر زاینده رود امتداد می بخشد.
باتوجه به موقعیت اقتصادی وسیاسی شهر و به دستور شاه عباس، شیخ بهایی طرحی نو برای اصفهان در می افکند که در تباین با سازمان شهرکهن است و حلق? اتصال و مفصل این دو بافت کهن و بافت جدید، میدان نقش جهان قرار می گیرد.
با الهام از الگوهای پیشین خود در اصفهان (میدان کهنه دوران آل بویه) و تبریز (میدان حسن شاه) و قزوین (میدان عالی قاپو) نقط? اوج و بارزترین نماد اقتدار و عظمت پادشاهی و فرهنگ دوران خود قرار می گیرد.
بنای شهر اصفهان به مثابه آرمانشهر دولت صفوی، مبتنی بر آراء حکمی، فلسفی مکتب اصفهان و نماد و تجسم و تجسد کالبدی ـ فضایی مفاهیم آن است.
برنامه ریزی، طراحی و اجرای شهر جدید اصفهان به مدت 25 سال، بیانی روشن از این نماد گرایی وسازماندهی فضایی است. این بیان فضایی و نماد گرایی آن چنان محکم، روشن و ظریف است که بی هیچ تردیدی در زمین? هنر، شهرسازی مکتبی را پایه می گذارد که بنا به خاستگاه حکمی و فلسفی اش می توان مکتب اصفهان در شهرسازی نامیدش. در شهرسازی مکتب اصفهان دو روش طراحی اندامین (ارگانیک) و خردگرا (راسیونل) در هم می آمیزند و درتوافق، هماهنگی و همنوایی با یکدیگر مفهومی جدید از برنامه ریزی و طراحی فضایی را عرضه می دارند.
مبانی و مفاهیم اساسی مکتب اصفهان بدین گونه تعریف شده اند: شهر اصفهان درتوافق با محیط پیرامونی خویش است و در منطقه تعریف می شود. رونق وآبادانی شهر نه از طریق بازسازی شهر کهن بلکه از مسیر ایجاد مجموعه های شهری جدید در کنار شهر کهن تعریف می شود.
در بررسی منابع مکتوب از این دوره به ویژه سفرنامه ها نشان می دهد بسیاری از محلات جدید شهری در خارج باروهای موجود شهر شکل می گیرند و ضمناً ارتباط بسیار نزدیکی بین مجموعه شهر با مجموعه های زیستی پیرامونش برقرار می شود. بارو دیگر نقش دفاعی و محصور ومحدود کنند? مرزهای گسترش شهر را ندارد.
سلسله مراتب فضایی از بزرگ ترین مقیاس تا کوچک ترین مقیاس کالبدی ایجاد و در هر مقیاس بر آن است که بازتابی از اصل وحدت بخش جهان باشد.
عالم صغیر چه در مقیاس شهر، محله، میدان، میدانچه، و یا گذر پرتوی است از عالم کبیر. در عین بی نظمی ظاهری، نظمی باطنی داراست.
نظم در بی نظمی وجود سلسله مراتب را از جنبه های مختلف عملکردی – شکلی و مکانی در بسیاری از عناصر فضای شهری می توان یافت.
انسان به عنوان مرکز ثقل عالم صغیر در پی رسیدن به کمال مطلوب و عروج است، همان گونه که در بیان و کلام این امر به استعاره و ایجاز بیان می شود، در بیان کالبدی و کلام فضائی نیز استعارات به کار گرفته می شود .

ساخت و سازمان شهر در دولت قاجار

با تشکیل دولت متمرکز قاجار در سال 1165 هجری شمسی ، ایران وارد دوره ای جدید از تاریخ جهانی می گردد ، دوره ای که طلیعه آن انقلاب 1789 فرانسه می باشد . انقلاب عصر نوپا و روبه رشد سرمایه داری که مقر و مکان اصلی او شهر است ، شهر اروپایی با این انقلاب مهر و نشان خود را بر همه تحولات بعد از خود می زند . انقلاب صنعتی را در خود می پروراند و از این ره سلطه خویش را نه فقط بر محیط پیرامونی خویش بلکه تا افق های دوردست می گستراند . تشکیل دولت قاجار همراه می گردد با تحولات وسیع اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی که تار و پود سازمان کهن زیست و تولید در اروپارا به هم می ریزد و جهانی نو و نظم جدید را رقم می زند .

قیام های اصلاح طلبانه ای که در انگلستان ، آلمان و فرانسه رخ می دهد خبر از تولد جهان صنعتی و تشکیل دولت های قدرتمند برای تسلط هر چه بیشتر بر جهان هستند .

تلاش آقا محمد خان قاجار برای تشکیل دولت قاهر مرکزی به دلیل حضور مستقیم و غیر مستقیم دول قدرتمند قرن نوزدهمی که داعیه جهانی دارند بی ثمر می ماند .

حضور مستقیم و همه جا حاضر قدرت های بزرگ قرن 19 ، از همان آغاز قرن و با شروع حکومت دومین سلطان قاجار مشهود و تعیین کننده است . فتح هند به وسیله انگلستان و تلاش های حکومت ایران برای مقابله با توسعه طلبی دولت روسیه و شکست در این تلاش ها ، ایران را با قرداد های سنگینی مانند قرار داد گلستان در 1192 ه.ش و عهدنامه ترکمن چای در 1207 ه. ش روبه رو می کند . این امر سبب می گردد تا دولت روسیه امتیازات استعماری فراوانی را بدست آورد و نظرات خویش را در همه امور تحمیل کند . این امر با کشف نفت در نیمه دوم قرن 19 میلادی ، دخالت انگلستان و روسیه را بر اوضاع ایران بیشتر می کند . بدین ترتیب مفهوم دولت به معنای کهن در کشور از میان برداشته می شود و سازمان حکومتی جدیدی - بنا بر خواست ها و امیال برون زا – شکل می گیرد .

ایران در این دوران اهمیتی در مقیاس جهانی پیدا می کند و این به دلیل تقابل ها ، تباین ها و تضاد های کشور های سرمایه دار و بویژه انگلستان و روسیه برای تسلط بر ایران و تبدیل آن به نوعی همزیستی و مشارکت بین آنها می باشد . نتیجه این همزیستی ، ادامه حکومت قاجار می باشد . نبود سازمان دیوانی مناسب و حکومت خودکامه شاهزادگان ، منجر به فرو پاشی سازمان تولیدی کشور می گردد و این فروپاشی با هجوم سرمایه ها و صنایع بزرگ خارجی باعث تضعیف صنایع بومی کشور می گردد و عدم رقابت با این صنایع ، باعث استحاله جامعه به سوی جامعه مصرفی می شود .

همزمان با دوران انقلاب مشروطیت در ایران ، سرمایه داران خارجی بیش از پیش به ایران روی می آورند و به اکتشاف و بهره برداری از معادن و شیلات شمال و ایجاد راه های ارتباطی و خطوط آهن در کشور مشغول می شوند . در این دوران ، دولت قاجار همراه با سرمایه داری خارجی ، اقدام به سرمایه گذاری در کشور هایی نظیر هند می کند ، بی آنکه در داخل و خارج کشور به گونه ای مستقل در جهت تولید ملی و ارتقای آن گام بردارد .

یکی از نقوش سرمایه داری تجاری این است که گرایش شدید به سرمایه گذاری در زمین و ملک و املاک ، بخصوص بعد از انقلاب مشروطیت که حق مالکیت به رسمیت شناخته شده و مفهوم تیول از میان برداشته می شود . در توضیح این مطلب می توان گفت تا سال 1285 ه . ش هیچ نوع از دسته بندی مالکیت خصوصی و ملک خصوصی به مفهوم اروپایی آن وجود ندارد . چون عهد صفوی و عهد سلجوقی ، تیول از سوی دولت ( پادشاه ) واگذار می شد و هر لحضه و بنا بر اراده سلطان می توانست با یک فرمان ساده دولتی ، موضوعی برای مصادره باشد . انقلاب مشروطیت به وسیله قوانیم جدید ، حق مالکیت را به رسمیت می شناسد ، مفهوم تیول را از میان بر می دارد و دگر گونی های مساعدی در وضعیت قانونی – اجتماعی برای شکل گیری زمینداری بزرگ فرهم می آورد .

حضور نیرو های متقابل در همه ارکان دولت و جامعه سبب می گردد تا هیچ گاه دولت و سازمان دیوانی به مفهوم بومی و کهن آن فرصت تشکیل نیابد و در نتیجه دوجامعه شهری و روستایی بوسیله جامعه ایلی مرعوب شده ( قرن 12 هجری) و جامعه ایلی خودباخته در مقابل شکست های دولت قاجار ، از هر گونه سازماندهی درون زا باز می ماند .

اقتصاد متکی به تولید زراعی و تولید کالایی در مقابل اتصاد متکی به تجارت صدور موارد خام و ورود مواد ساخته شده ، تسلیم میگردد . جامعه روستایی و جامعه ایلی در چارچوب شرایط تولیدی ، اجتماعی و فرهنگی کهن ، بی هیچ نوآوری و ابداعی ، تن به فقر روزافزون می دهند و جامعه شهری متاثر شده از هجوم سرمایه و کالای بیگانه و شرایط برونی خود را در فروپاشی چارچوب های کهن زیست و تولید باز میابد ، بی آنکه خود در این فروپاشی موثر افتاده باشد . مفهوم سه جامعه مجزا از یکدیگر ، چه از نظر ماهوی و چه از نظر عرضی – شکل می گیرد . شهر در مفهوم اروپایی آن – در تقابل با روستا – چهره می نماید . شار کهن در معنای منطقه ای آن از ارتباط چند سویه با محیط اطراف خویش و با روستا های تحت نفوذ خود باز می ماند . شهر به عنوان مرکز اداری – حکومتی و تجاری بازرگانی ، بیش از آنکه در ارتباط اقتصادی اجتماعی و فرهنگی سیاسی با روستا ها و منطقه تابعه خود باشد ، متثر از شرایط ورود گردش کالا و سرمایه خارجی است و بدین سبب در دوره قاجار آن دسته از شهر هایی رونق میابند که از دیرباز نقش بازرگانی داشته و در های خود را بر روی جریانات تجاری و مبادلاتی بین المللی گشوده بودند . در بیشتر گزارش های سیاحان و ماموران خارجی ، از بزرگی بازار های شهر های معتبر ایران ، مملو بودن آنها از محصولات کشورهای صنعتی سخن گفته می شود و در عین حال از اولین آثار جهان صنعتی نظیر پست و تلگراف ، بانک و خیابان های تجاری نیز سخن گفته می شود . ولی علی رغم این تعاریف و علی رغم آنکه شار مفهوم خود را رها کرده و به شهر تبدیل گردیده است و علی رغم شکل گیری سرمایه داری تجاری در شهر ، هیج کدام از این عوامل و عناصر موجدی برای شهرسازی نو و دگرگونی شهر قدیم و بنیانگذاری شهرهای جدید – به گونه ای که در اروپای صنعتی شده اتفاق افتاد - نمی گردند .