امام زاده ها

امام زاده از نظر ادبی به معنی فرزندی از نسل امام است و در این مورد به کسی اطلاق می شود که نسبش به یکی از دوازده امام شیعه برمی گردد. با وجود این در عمل، لغت امام زاده به زیارتگاه یا مقبره امام زاده اطلاق می گردد. ساخت مساجد در تمام شهرهای اسلامی عمومیت دارد ولی امام زاده ها و هم چنین حسینیه ها معمولاً خاص فرقه شیعه به شمار می آیند در شهر های سنی نشین وجود ندارند.

امام زاده ها در شهرها یک ناحیه هسته ای مهم را به وجود می آورند. در ایران اهمیت مذهبی این ساختمان ها فراتر از اهمیت مسجد جامع می شود. آن ها اغلب به مکان های اصلی برای دیدار و تجمع شهروندان و نیز زیارت تبدیل می گردند.

معمولاً مقبره امام زاده دارای بنای گنبدی شکل است که امام زاده در آن مدفون گردیده است. گنبد با لایه ای از کاشی تزیین یافته و معمولاً با بنای دو مناره همراه است. امام زاده ها همچنین شامل شبستان هایی برای ادای نماز های معمول و سایر مراسم عبادی می باشند و در آن ها معمولاً حیاطی با حوض، فواره و باغچه جهت شستشو و وضو زایران و نیز با اهداف زیبایی شناختی در آن ها تعبیه کردند.

امام زاده ها، زایران خود را از شهر، پسکرانه ها یا شهر های مجاور پذیرا هستند. بسیاری از این امام زاده ها در جوار خود دارای یک یا چند کاروانسرا می باشند که به عنوان مکان های اجاره ای برای زایران مورد استفاده قرار می گیرند.

وجود امام زاده ها در ایران از چنان اعتباری برخوردار بوده که در بسیاری از موارد دلایل عمده تأسیس اولیه یا توسعه بعدی شهرها به شمار می آمدند، یک مثال بارز از این دست، شهر بزرگ مشهد، دومین شهر بزرگ ایران می باشد.

مشهد در اوایل قرن نهم میلادی روستایی به نام سناباد بود. در اثنای آن قرن، امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان مسموم گردیده و به روایت شیعیان در این دهکده مدفون شد. حرم امام رضا (ع) بازدید کنندگان و زایران را از اکناف جهان شیعه جذب کرد و تدریجاً روستای کوچک سناباد به یک شهر عمده مبدل گردید.

نام سناباد به مشهد – محل شهادت امام رضا (ع) – تبدیل شد و به تدریج از دو شهر باستانی خود یعنی نیشابور و توس اعتبار بیشتر یافت. این شهرها در خراسان واقع در شمال شرقی ایران قرار داشتند. توس طی اولین دهه قرن سیزدهم به وسیله مغول ها ویران گردید و جمعیت بازمانده به شهر مشهد نقل مکان کردند و به این ترتیب مشهد جایگزین توس شد و به هیأت نخستین شهر خراسان درآمد.

ناحیه پیرامونی حرم شامل حیاط ها، مساجد، شبستان ها، مدارس، کاروان سراها و بازارها می شود.

این مجموغه به تنهایی یک شهر را تشکیل می دهد. تا اواسط قرن بیستم دیواری بر گرد این قسمت وجود داشت که قسمت مطهر  را از بقیه شهر مشهد کاملاً مجزا می کرد. حرم به عنوان مرکز اصلی شهر، کانونی بود که خیابان ها و کوچه های بسیاری به صورت شعاعی از آن به اطراف منشعب می شدند.

خیابان ها توسط دیوار شهر محصور بودند. این دیوار بارها همراه با رشد شهر در دوره های مختلف تاریخی در مکان جدیدش تجدید بنا گردید.

حرم امام رضا (ع) به خاطر اهمیت فوق العاده مذهبی – فرهنگی خود همچنان به عنوان هسته اصلی شهر مشهد باقی مانده و موقعیت مکانی آن بر ساختار شهر تأثیر داشته است؛ به این معنا که مورفولوژی سنتی مشهد از موفولوژی اکثر شهرهای دیگر ایران تبعیت نمیکند. اغلب شهرها عمدتاً به عنوان مراکز تجاری دارای بازار به مثابه هسته مرکزی به راه توسعه خود افتاده اند، در حالی که در مشهد حرم، هسته اصلی شهر را تشکیل می دهد.

شهر سنتی مشهد مطابق مدل شهر اسلامی بود که توسط محققان مدل سازی شده بود. حرم مطهر قلب شهر به حساب می آمد و بازارها که تقریباً به صورت شعاعی از این بنای مرکزی منشعب می شدند، مناطق تجاری را تشکیل می دادند. مناطق مسکونی، بخش تجاری را احاطه می کردند و به وسیله چند راه معمولاً متقاطع در ناحیه حرم به منطقه مرکزی متصل می شدند. خانه ها به وسیله معابر متعدد باریک و پر پیچ و خم به راه های اصلی دسترسی می یافتند.

تفاوت عمده بین مشهد و مدل شهر اسلامی در آن است که به جای مسجد جامع، حرم امام رضا (ع) مرکز شهر را تشکیل می دهد. با در نظر گرفتن تشابه کارکردی حرم ها و مساجد در ایران، مشهد به خوبی با مدل شهر اسلامی مطابقت می کند.

اگرچه عناصر مذهبی، از زمره عوامل اصلی تسریع کننده رشد و توسعه مشهد بودند باز سایر عوامل مؤثر در رشد شهر را نباید به دست فراموشی سپرد. برای مثال، مشهد علاوه بر دارا بودن نقش مذهبی، در مسیر راه هایی واقع شده بود که ایران شمالی را به آسیای مرکزی (بخارا، سمرقند، خوارزم و تا چین) افغانستان و جنوب شرقی (از طریق سیستان) به حوضه هیرمند (هلمند) وصل می کرد. بنابراین مشهد مکان مناسبی برای استراحت و داد و ستد کاروان ها بود. شرایط نسبتاً خوب اقلیمی و کشاورزی نیز رشد آن را تسهیل کرد.

مشهد که در ارتفاع سه هزار پایی از سطح دریا واقع است در دره حاصل خیز کشف رود با جهت شمال غربی – جنوب شرقی، قرار گرفته است. ارتفاع مشهد و نزدیکی آن به کوهستان به آن آب و هوای مطبوعی بخشیده که برای سکونت انسان کاملاً مناسب می باشد. علاوه بر کشف رود، قنات های متعددی شهر مشهد را مشروب می کند و امروزه این شهر به خاطر باغستان های پیرامون خود و تولید میوه های کنسرو شده مشهور است.
واقع شدن بر مسیر جاده های تجاری گوناگون، دارا بودن پسکرانه های حاصلخیز و برخورداری از یک اقلیم مساعد نیز از زمره عوامل اصلی مؤثر در توسعه مشهد به عنوان یک شهر عمده و اصلی به شمار می آید. با وجود این دلیل اصلی برای رشد مداوم شهر وجود حرم امام رضا (ع) در مرکز شهر بوده و هست. مشهد به نام شهر امام رضا (ع) مشهور است و از جانب شیعیان ایران بسیار محترم و مقدس شمرده می شود.

مورفولوژی مشهد ( مانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران ) به عنوان نمونه ای از اثرگذاری رهبران سیاسی بر برنامه ریزی و شکل و ترکیب شهرهای ایران به شمار می رود. بسیاری از شاهان بنا بر تبلیغاتی و گاه خودنماییف شخصاً در توسعه شهر از طریق ساختن مساجد بزرگ، مدرسه ها، بازارها و احداث سایر تسهیلات کوشیده اند. برای مثال در زمان شاه عباس اول ( که بین سال های 1587 تا 1629 سلطنت می کرد ) ساختمان و تزئینات حرم امام رضا (ع) تعمیر و اصلاح گردید و کاروانسراها و تسهیلات عمومی بسیاری پدید آمد. در اثنای سلطنت نادر شاه ( 1736 تا 1747 میلادی )، مشهد به پایتختی ایران برگزیده شد و شکوفاترین زمان های خود را تجربه کرد. بسیاری از بناهای شهر مربوط به این دوره است.

امام زاده ها در سراسر کشور پراکنده اند. آن ها از نطر اهمیتشان و مرکزیتشان در شهر، و بر اساس انتسابشان به خاندان امامان دوغازده گانه شیعه متفاوتند. همه زیارتگاه ها امام زاده نیستند؛ برخی از آن ها مقابر اولیاء یا مدرسان مذهبی می باشند.

غالباً مدفن یک شاعر معروف یا رهبر اجتماعی، فرهنگی یا سیاسی برای شهرهای ایران با تأمین مکانی برای تجمع و جذب جهانگردان اهمیت بسیاری می یابند. مقبره های حافظ و سعدی در شیراز، ابن سینا و باباطاهر در همدان، فردوسی در توس و نادر شاه در مشهد، مثال هایی از این دست به شمار می آیند. این مکان ها به عنوان مزار (آرامگاه، مقبره) معروفند. زیارتگاه های اولیای صوفی مسلمان به عنوان پیر اشتهار دارند و در داخل و خارج شهرها مشاهده می شوند و زائران بسیاری را از نواحی اطراف می پذیرند. شایان ذکر است بعد از امام زاده ها، حسینیه ها، دومین بنای مهم تشیع در شهرهای ایران به شمار می آیند.