ساخت و سازمان شهر در دولت قاجار

با تشکیل دولت متمرکز قاجار در سال 1165 هجری شمسی ، ایران وارد دوره ای جدید از تاریخ جهانی می گردد ، دوره ای که طلیعه آن انقلاب 1789 فرانسه می باشد . انقلاب عصر نوپا و روبه رشد سرمایه داری که مقر و مکان اصلی او شهر است ، شهر اروپایی با این انقلاب مهر و نشان خود را بر همه تحولات بعد از خود می زند . انقلاب صنعتی را در خود می پروراند و از این ره سلطه خویش را نه فقط بر محیط پیرامونی خویش بلکه تا افق های دوردست می گستراند . تشکیل دولت قاجار همراه می گردد با تحولات وسیع اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی که تار و پود سازمان کهن زیست و تولید در اروپارا به هم می ریزد و جهانی نو و نظم جدید را رقم می زند .

قیام های اصلاح طلبانه ای که در انگلستان ، آلمان و فرانسه رخ می دهد خبر از تولد جهان صنعتی و تشکیل دولت های قدرتمند برای تسلط هر چه بیشتر بر جهان هستند .

تلاش آقا محمد خان قاجار برای تشکیل دولت قاهر مرکزی به دلیل حضور مستقیم و غیر مستقیم دول قدرتمند قرن نوزدهمی که داعیه جهانی دارند بی ثمر می ماند .

حضور مستقیم و همه جا حاضر قدرت های بزرگ قرن 19 ، از همان آغاز قرن و با شروع حکومت دومین سلطان قاجار مشهود و تعیین کننده است . فتح هند به وسیله انگلستان و تلاش های حکومت ایران برای مقابله با توسعه طلبی دولت روسیه و شکست در این تلاش ها ، ایران را با قرداد های سنگینی مانند قرار داد گلستان در 1192 ه.ش و عهدنامه ترکمن چای در 1207 ه. ش روبه رو می کند . این امر سبب می گردد تا دولت روسیه امتیازات استعماری فراوانی را بدست آورد و نظرات خویش را در همه امور تحمیل کند . این امر با کشف نفت در نیمه دوم قرن 19 میلادی ، دخالت انگلستان و روسیه را بر اوضاع ایران بیشتر می کند . بدین ترتیب مفهوم دولت به معنای کهن در کشور از میان برداشته می شود و سازمان حکومتی جدیدی - بنا بر خواست ها و امیال برون زا – شکل می گیرد .

ایران در این دوران اهمیتی در مقیاس جهانی پیدا می کند و این به دلیل تقابل ها ، تباین ها و تضاد های کشور های سرمایه دار و بویژه انگلستان و روسیه برای تسلط بر ایران و تبدیل آن به نوعی همزیستی و مشارکت بین آنها می باشد . نتیجه این همزیستی ، ادامه حکومت قاجار می باشد . نبود سازمان دیوانی مناسب و حکومت خودکامه شاهزادگان ، منجر به فرو پاشی سازمان تولیدی کشور می گردد و این فروپاشی با هجوم سرمایه ها و صنایع بزرگ خارجی باعث تضعیف صنایع بومی کشور می گردد و عدم رقابت با این صنایع ، باعث استحاله جامعه به سوی جامعه مصرفی می شود .

همزمان با دوران انقلاب مشروطیت در ایران ، سرمایه داران خارجی بیش از پیش به ایران روی می آورند و به اکتشاف و بهره برداری از معادن و شیلات شمال و ایجاد راه های ارتباطی و خطوط آهن در کشور مشغول می شوند . در این دوران ، دولت قاجار همراه با سرمایه داری خارجی ، اقدام به سرمایه گذاری در کشور هایی نظیر هند می کند ، بی آنکه در داخل و خارج کشور به گونه ای مستقل در جهت تولید ملی و ارتقای آن گام بردارد .

یکی از نقوش سرمایه داری تجاری این است که گرایش شدید به سرمایه گذاری در زمین و ملک و املاک ، بخصوص بعد از انقلاب مشروطیت که حق مالکیت به رسمیت شناخته شده و مفهوم تیول از میان برداشته می شود . در توضیح این مطلب می توان گفت تا سال 1285 ه . ش هیچ نوع از دسته بندی مالکیت خصوصی و ملک خصوصی به مفهوم اروپایی آن وجود ندارد . چون عهد صفوی و عهد سلجوقی ، تیول از سوی دولت ( پادشاه ) واگذار می شد و هر لحضه و بنا بر اراده سلطان می توانست با یک فرمان ساده دولتی ، موضوعی برای مصادره باشد . انقلاب مشروطیت به وسیله قوانیم جدید ، حق مالکیت را به رسمیت می شناسد ، مفهوم تیول را از میان بر می دارد و دگر گونی های مساعدی در وضعیت قانونی – اجتماعی برای شکل گیری زمینداری بزرگ فرهم می آورد .

حضور نیرو های متقابل در همه ارکان دولت و جامعه سبب می گردد تا هیچ گاه دولت و سازمان دیوانی به مفهوم بومی و کهن آن فرصت تشکیل نیابد و در نتیجه دوجامعه شهری و روستایی بوسیله جامعه ایلی مرعوب شده ( قرن 12 هجری) و جامعه ایلی خودباخته در مقابل شکست های دولت قاجار ، از هر گونه سازماندهی درون زا باز می ماند .

اقتصاد متکی به تولید زراعی و تولید کالایی در مقابل اتصاد متکی به تجارت صدور موارد خام و ورود مواد ساخته شده ، تسلیم میگردد . جامعه روستایی و جامعه ایلی در چارچوب شرایط تولیدی ، اجتماعی و فرهنگی کهن ، بی هیچ نوآوری و ابداعی ، تن به فقر روزافزون می دهند و جامعه شهری متاثر شده از هجوم سرمایه و کالای بیگانه و شرایط برونی خود را در فروپاشی چارچوب های کهن زیست و تولید باز میابد ، بی آنکه خود در این فروپاشی موثر افتاده باشد . مفهوم سه جامعه مجزا از یکدیگر ، چه از نظر ماهوی و چه از نظر عرضی – شکل می گیرد . شهر در مفهوم اروپایی آن – در تقابل با روستا – چهره می نماید . شار کهن در معنای منطقه ای آن از ارتباط چند سویه با محیط اطراف خویش و با روستا های تحت نفوذ خود باز می ماند . شهر به عنوان مرکز اداری – حکومتی و تجاری بازرگانی ، بیش از آنکه در ارتباط اقتصادی اجتماعی و فرهنگی سیاسی با روستا ها و منطقه تابعه خود باشد ، متثر از شرایط ورود گردش کالا و سرمایه خارجی است و بدین سبب در دوره قاجار آن دسته از شهر هایی رونق میابند که از دیرباز نقش بازرگانی داشته و در های خود را بر روی جریانات تجاری و مبادلاتی بین المللی گشوده بودند . در بیشتر گزارش های سیاحان و ماموران خارجی ، از بزرگی بازار های شهر های معتبر ایران ، مملو بودن آنها از محصولات کشورهای صنعتی سخن گفته می شود و در عین حال از اولین آثار جهان صنعتی نظیر پست و تلگراف ، بانک و خیابان های تجاری نیز سخن گفته می شود . ولی علی رغم این تعاریف و علی رغم آنکه شار مفهوم خود را رها کرده و به شهر تبدیل گردیده است و علی رغم شکل گیری سرمایه داری تجاری در شهر ، هیج کدام از این عوامل و عناصر موجدی برای شهرسازی نو و دگرگونی شهر قدیم و بنیانگذاری شهرهای جدید – به گونه ای که در اروپای صنعتی شده اتفاق افتاد - نمی گردند .